Κάτι τρέχει στην ΕΛΜΕ

Εν μέσω προπαρασκευής της εκλογοαπολογιστικής συνέλευσης, προετοιμασίας των ψηφοδελτίων, ενημερωτικών επισκέψεων στα σχολεία και ενώ έχουμε μπεί γιά τα καλά στο “Έτος του Ασφαλιστικού”, συνειδητοποιώ ότι κάτι έχει αλλάξει. Μέσα από το βαρύ κλίμα της σύγκρουσης με την κυβερνητική εμμονή αχνοφαίνεται μιά σιωπηρή συμπόρευση. Οι συνάδελφοι εκπαιδευτικοί στα σχολεία τους δεν πολυμιλάνε, μόνο σοβαροί και χωρίς ρητές συμφωνίες μεταξύ τους, φαίνεται να τραβούν τον ίδιο δρόμο, αυτόν της άμυνας. Μερικά από τα πιό ενεργά μέλη της ΕΛΜΕ, από κείνους που παρευρίσκονται τακτικά στις συνεδριάσεις του ΔΣ, συναντηθήκαμε τις προάλλες σ' ένα καφέ του κέντρου και χωρίς βαρύγδουπους τίτλους (“Απεργιακή Επιτροπή”, ή “Επιτροπή Αγώνα” κλπ) βάλαμε πλάνο να υλοποιήσουμε τις πρόσφατες αποφάσεις του ΔΣ. Η ένταξή μας σε διαφορετικά ψηφοδέλτια των επερχόμενων εκλογών του σωματείου δεν αποτελεί πιά εμπόδιο, η κοινή μας υπόθεση είναι αυτή που μετράει. Η στήριξη της απεργίας του Νοέμβρη, η διοργάνωση του Εργαστηρίου Κοινωνικής Ασφάλισης, αλλά και η συμμετοχή του εκπαιδευτικού κινήματος στην πανελλαδική απεργία της 12 του Δεκέμβρη αναδείχτηκαν αβίαστα σε κοινό μας τόπο. Είναι, άραγε, η επαπειλούμενη μεταρρύθμιση του ασφαλιστικού συστήματος η γενεσιουργός αιτία της αλληλεγγύης; Άρχισε να ωριμάζει μεταξύ μας η αντίληψη της ενότητας; Ή μήπως συμβαίνουν μαζί και τα δύο;

Η αντιπαράθεση γιά το ασφαλιστικό δημιουργεί κατάλληλη συγκυρία γιά συνειδητοποίηση της έννοιας της ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ. Γιατί το ασφαλιστικό σύστημα ακριβώς αυτή την έννοια πραγματώνει. Την ερχόμενη Κυριακή στις 9. του Δεκέμβρη στις 11.30 το πρωί οι ΕΛΜΕ της Θεσσαλονίκης συνδιοργανώνουν (σε μιά ακόμη έκφραση συμπόρευσης) ένα επίκαιρο Εργαστήρι Κοινωνικής Ασφάλισης στο Πολυδύναμο Κέντρο Νέων του Δήμου Νεάπολης. Ο ένας από τους συνομιλητές του εργαστηρίου, ο Άγγελος Στεργίου, καθηγητής του Δικαίου Κοινωνικής Ασφάλισης στη Νομική Θεσσαλονίκης, μου έστειλε ένα κείμενο, θέλοντας να σηματοδοτήσει προκαταβολικά την αντίληψή του. Το παραθέτω αυτούσιο, έχοντας την αίσθηση ότι αυτή η αλληλεγγύη, γιά την οποία μιλάει ο Στεργίου, περνάει μέσα από όλους τους συναδέλφους μου, αλλά δε μένει εκεί. Προχωράει παραπέρα σ' όλους τους εργαζόμενους και τους ενώνει. Μήπως λοιπόν δεν τρέχει κάτι μόνο στην ΕΛΜΕ, αλλά αυτό το "κάτι" διατρέχει ολόκληρη την κοινωνία;

Ορίστε και το κείμενο:

ΝΑ ΞΑΝΑΣΚΕΦΘΟΥΜΕ

ΤΙΣ ΑΞΙΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΣΦΑΛΙΣΗΣ

του Άγγελου Στεργίου

καθηγητή Νομικής ΑΠΘ

- Κρίση νομιμοποίησης

Η συζήτηση για την κοινωνική ασφάλιση δεν εξαντλείται στην «ανάγκη αποκατάστασης της μακροχρόνιας δημοσιονομικής ισορροπίας». Το μεταρρυθμιστικό μας μένος δεν πρέπει να περιοριστεί στη διατήρηση ενός βιώσιμου συστήματος. Εκείνο που αποτελεί τη μοναδικότητα του θεσμού, είναι οι ουμανιστικοί του σκοποί. Άλλωστε, η βιωσιμότητα αποτελεί μια σχετική έννοια. Δεν έχει ούτε αντικειμενικό ούτε επιστημονικά συγκροτημένο περιεχόμενο. Εξαρτάται από αυτό που θέλουμε να μείνει βιώσιμο. Ειδικότερα, η βιωσιμότητα της κοινωνικής ασφάλισης συναρτάται από τους πόρους που διαθέτει μια κοινωνία για τη διατήρησή της. Τίποτα δεν εμποδίζει τη διάθεση ενός μεγαλύτερου μέρους του ΑΕΠ, προκειμένου να ικανοποιηθεί ένα όλο και πιο εκτεταμένο δικαίωμα στην υγεία, τη σύνταξη, την επιδότηση ανεργίας, κ.α. Η βιωσιμότητα μετατρέπεται σε πρόβλημα, από τη στιγμή που επιχειρείται να διατηρηθεί ένα διευρυμένο σύστημα κοινωνικής προστασίας, χωρίς να ασκείται καμία πίεση σ’ επίπεδο ανεύρεσης πρόσθετων πόρων.

Η δική μας εκκίνηση είναι οι αξίες της κοινωνικής ασφάλισης. Ο κόσμος είναι γεμάτος από «πρέπει», που επιζητούν την πραγμάτωσή τους. Τίποτα δεν είναι εξαρχής δεδομένο. Η κανονιστική προσέγγιση είναι ένα εγχείρημα χειραφέτησης από ένα χυδαίο πραγματισμό. Έγκειται στο να αντιπαραθέσουμε μια εναλλακτική οπτική στην προσπάθεια αποδόμησης των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης. Όλα εξαρτώνται από το «πώς» θέλουμε την κοινωνική ασφάλιση. Και το «τι» θέλουμε εξαρτάται από τις αξίες μας, τις προτεραιότητές μας, τα προτάγματά μας.

Επιμένω ότι αν πρόκειται για κρίση, αυτή δεν είναι πρώτιστα οικονομικής φύσης. Πρόκειται περισσότερο για μια κρίση νομιμοποίησης. Αμφισβητούνται κατά βάση τα ίδια τα θεμέλια κι οι αξίες της κοινωνικής ασφάλισης. Γι’ αυτό επείγει να επιστρέψουμε στο αξιακό τοπίο του θεσμού.

- Η θεώρηση της κοινωνικής ασφάλισης ως απλού οικονομικού βάρους

Η παγκοσμιοποίηση προκαλεί τριγμούς στο οικοδόμημα της κοινωνικής ασφάλισης. Το οικονομικό επιβάλλει τους όρους του στο κοινωνικό. Πρυτανεύει η ιδέα του περιορισμού των δημόσιων ελλειμμάτων. Τις τελευταίες δεκαετίες έχει επικρατήσει ένας δημοσιονομικός συντηρητισμός. Σε όλο τον κόσμο, το μέλημα των οπαδών του είναι να επιβληθεί μια μακροοικονομική σταθερότητα, χωρίς να αξιολογείται αυτή σ’ ένα ευρύτερο πλαίσιο κοινωνικών στόχων. Σε αυτή την τάξη των ιδεών, η κρίση της κοινωνικής ασφάλισης μετατρέπεται σε καθαρά δημοσιονομικό πρόβλημα. Σκοπός πλέον των ασφαλιστικών μεταρρυθμίσεων δεν είναι ένας νέος κοινωνικός σχεδιασμός του θεσμού, αλλά η μείωση της συμμετοχής του κράτους στη χρηματοδότησή του. Στα μάτια των μεταρρυθμιστών, το κράτος πρέπει να αποτινάξει από πάνω του το σαράκι της κοινωνικής ασφάλισης, ενός πεδίου που μετράει μόνο μαύρες τρύπες.

Από το 1990 η κοινωνική ασφάλιση και το δίκαιό της έχουν μπει, στην Ελλάδα, σε τροχιά «δημοσιονομικού συντηρητισμού» και νέο-φιλελεύθερων πολιτικών. Μάλιστα, πρόσφατα συναντάμε το εξής πρωτόγνωρο φαινόμενο : ασφαλιστικός νόμος να αποβλέπει σε επιχειρηματικούς στόχους. Πράγματι, ανατρέχοντας στην αιτιολογική έκθεση του ν. 3371/05 για το Ε.Τ.Α.Τ. (Ενιαίο Ταμείο Ασφάλισης Τραπεζοϋπαλλήλων), εντοπίζουμε ανάμεσα στους στόχους του την εφαρμογή των Διεθνών Λογιστικών Προτύπων στα Πιστωτικά Ιδρύματα. Έτσι, ομολογείται ανοικτά ότι η επίλυση του ασφαλιστικού ζητήματος των τραπεζοϋπαλλήλων έγινε πρωτίστως για την αποδέσμευση των πιστωτικών ιδρυμάτων από τις ασφαλιστικές τους υποχρεώσεις.

- Η ραχοκοκαλιά της κοινωνικής ασφάλισης : οι αξίες της

Σε μια προσπάθεια απομάγευσης του κόσμου διαφαίνεται ότι υπάρχει ένας πλουραλισμός αξιών σχετικά με την κατανομή των πόρων. Τα πάντα περιστρέφονται γύρω από ανταγωνισμούς και αντιπαλότητες. Οι αδικίες της αγοραίας αναδιανομής ως ένα βαθμό διορθώθηκαν με την παρέμβαση του (κοινωνικού) κράτους. Ειδικότερα, η κοινωνική ασφάλιση συγκροτήθηκε πάνω σε συλλογικές αξίες κι ήταν ένας τρόπος άσκησης της κοινωνικής αλληλεγγύης, μέσω της κάλυψης κοινωνικών κινδύνων.

Σήμερα, η κοινωνική ασφάλιση απειλείται να αλωθεί από αντίπαλες αξίες. Ο εκσυγχρονισμός της επιχειρείται προς την κατεύθυνση μιας νέας κατανομής ευθυνών ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία. Προοιωνίζεται ότι το άτομο θα υποχρεωθεί να επωμιστεί κι αυτό το βάρος των κοινωνικών κινδύνων, αναγκασμένο να συμπληρώσει το (λιγότερο ή περισσότερο επαρκές) εισόδημα που θα του διασφαλίζει το δημόσιο σύστημα. Προβάλλεται ως αντίδοτο η επιστροφή σε αξίες που πρεσβεύουν οι libertarians, δηλαδή στο laisser-faire και το ελάχιστο κράτος.

- Αλληλεγγύη

Ένα από τα θεμέλια της κοινωνικής ασφάλισης είναι η αλληλεγγύη. Όλος ο μηχανισμός της μετουσιώνει πρωταρχικά την αξία αυτή. Η σύνδεση της αλληλεγγύης με την κοινωνική ασφάλιση προέκυψε από την ίδια την ιστορία του θεσμού. Η κοινωνική ασφάλιση αναδύθηκε ως λύση στο «κοινωνικό ζήτημα», ως αναδιατύπωση της ισορροπίας ανάμεσα στην εργασία και την ιδιοκτησία, που πρότεινε η νεωτερικότητα. Πράγματι, η αλληλεγγύη που πραγματώνεται με το κράτος πρόνοιας, δεν εκφράζει παρά την προσπάθεια εξεύρεσης μιας επωφελούς ισορροπίας ανάμεσα στην οικονομία της αγοράς και την παρέμβαση του κράτους για τη βελτίωση των όρων ζωής.

Ανάλογα με το επίπεδο εκδήλωσής της, η αλληλεγγύη στην κοινωνική ασφάλιση διαμορφώνεται εθνικά ή/ και επαγγελματικά. Γενικά, τα δύο αυτά επίπεδα αλληλεγγύης, επαγγελματικό (με βάση το επάγγελμα) και εθνικό (με βάση την κοινωνική ιδιότητα του πολίτη), στην εξέλιξη του θεσμού, συγχωνεύτηκαν κι επικαλύφθηκαν αμοιβαία. Η κοινωνική ασφάλιση (ασφάλεια) συμπληρώνει την επαγγελματική μ’ εθνική αλληλεγγύη. Πράγματι, οι κορπορατισμοί δεν προάγουν την κοινωνική συνοχή. Από την άλλη πλευρά, η πολύ γενική αλληλεγγύη δεν επιτρέπει να εκτιμήσουμε την αξία της. Κι αυτό γιατί διαχέεται εύκολα, με συνέπεια να μην είναι διακριτή στους αποδέκτες των παροχών.

Η αλληλεγγύη δεν σημαίνει μόνο μεταφορά πόρων μέσα στην ίδια γενιά. Το αίτημα της αλληλεγγύης εκδηλώνεται κι ανάμεσα σε περισσότερες γενεές. Επειδή μέσω κοινωνικής ασφάλισης μεταφέρονται πόροι από τους ενεργούς στους συνταξιούχους, οι δεσμοί ανάμεσα στις γενεές θα πρέπει να στηρίζονται στις αξίες της αμοιβαιότητας και της αλληλεγγύης. Οποιαδήποτε άλλη επιλογή οδηγεί σε διάρρηξη του συμβολαίου και σε μια αντιπαλότητα που είναι ικανή να καταστρέψει γενικά όλους τους κοινωνικούς ιστούς. Πράγματι, όταν δεν υπάρχει αλληλεγγύη ανάμεσα στους νέους και τους ηλικιωμένους, δεν μπορεί να υπάρξει κανενός είδους αλληλεγγύη.

- Ανθρώπινη αξιοπρέπεια

Η κοινωνική ασφάλιση, επιτρέποντας να μείνει «ο πυρήνας της προσωπικότητας του ανθρώπου» ανέπαφος, υπηρετεί τον ως άνω απόλυτο σκοπό. Πράγματι, με την άμβλυνση των ανισοτήτων και την εγγύηση των μέσων μιας αξιοπρεπούς διαβίωσης, ο εν λόγω θεσμός προστατεύει την ίδια την αξία του ανθρώπου. Η οικοδόμηση προστατευτικού διχτύου αποτρέπει την πτώση του ανθρώπου σ’ επίπεδο «μέσου» και τον υποβιβασμό του σε αντικείμενο. Αντίθετα, σ’ ένα περιβάλλον κοινωνικής ανασφάλειας, η ζωή κινδυνεύει να μην είναι ανθρώπινη. Ο ανασφαλής δεν έχει αυτοεκτίμηση, ούτε σέβεται τους άλλους.

- Κοινωνική δικαιοσύνη

Η κοινωνική ασφάλιση, όπως εξελίχθηκε ιστορικά και διαπλάστηκε από τα διεθνή κείμενα, εκφράζει την κοινωνική δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη μπορεί να γίνει αντιληπτή είτε ως μια σχέση «δούναι και λαβείν» (ανταποδοτική δικαιοσύνη), είτε ως κατανομή δικαιωμάτων και πλεονεκτημάτων σε ορισμένη κατηγορία προσώπων (διανεμητική δικαιοσύνη). Κι οι δύο αυτές όψεις της δικαιοσύνης ενυπάρχουν στην κοινωνική ασφάλιση. Πράγματι, ο θεσμός αυτός συνδυάζει δύο εξειδικεύσεις του γενικού ερωτήματος «τι θεωρείται δίκαιο» : στον καθένα «ανάλογα με την εργασία του» -που υπονοεί ότι ο καθένας θα προστατευτεί ανάλογα με την αξία του- και συγχρόνως στον καθένα «ανάλογα με τις ανάγκες του». Στην κοινωνική ασφάλιση, η κατανομή βάσει της συμβολής του καθενός συναντά τη συμμετοχή στις παροχές ανάλογα με τις ανάγκες. Η ανταμοιβή για τη δημιουργία κοινωνικού πλούτου διορθώνεται με την ικανοποίηση αναγκών. Το κριτήριο της αξίας συγχέεται μ’ εκείνο της ανάγκης σε μια δοσολογία που είναι ιστορικά και πολιτικά διαπραγματεύσιμη.

- Ισότητα

Η κοινωνική ασφάλιση δεν σταματά μόνο σε μια ισότητα με βάση τη συμβολή του καθενός. Προσπαθεί να λάβει υπ’ όψιν της εκείνες τις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες από τις οποίες πηγάζει η άνιση –από άποψη τόσο αμοιβής όσο και πρόσβασης- συμμετοχή στην αγορά εργασίας. Έτσι, για να μειώσει τις κοινωνικές (ουσιαστικές) ανισότητες, ο εν λόγω θεσμός ακολουθεί μια άνιση μεταχείριση υπέρ εκείνων που έχουν περισσότερο ανάγκη και σε βάρος εκείνων που δικαιούνται αναλογικά περισσότερα. Η κοινωνική ασφάλιση τείνει στη μείωση των οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων κι όχι στην κατάργησή τους. Δικαιολογεί τις ανισότητες που διαιωνίζει η οικονομία της αγοράς, αλλά ταυτόχρονα τις αμβλύνει, στο βαθμό που απειλούν τη διαβίωση του ατόμου. Για να είμαστε ωστόσο πιο ακριβείς, θα πρέπει να ομολογήσουμε ότι η κοινωνική ασφάλιση πέτυχε μια ασθενική αναδιανομή του εισοδήματος. Χωρίς να επηρεάσει την ιεραρχική δομή της κοινωνίας, στηρίχθηκε μεταπολεμικά κυρίως στην οικονομική συγκυρία της ανάπτυξης. Είναι ανάγκη να αξιολογήσουμε τον αναδιανεμητικό ρόλο της κοινωνικής ασφάλισης με βάση ένα επιθυμητό μέτρο, γιατί αυτό θα μας βοηθήσει να την προσαρμόσουμε προς τα άνω.

Αυτή η ουσιαστική ισότητα κατηγορείται σήμερα ότι αποθαρρύνει την απασχόληση. Εκείνος που επωφελείται της διανομής, δεν βρίσκει κίνητρα για να επιτείνει τις παραγωγικές του προσπάθειες. Με την κρίση του κοινωνικού κράτους όλο και περισσότερο αμφισβητείται η μορφή αυτή της ισότητας. Η ισότητα περιορίζεται στη αναλογική, γεωμετρική ισότητα. Με άλλα λόγια, αποτέλεσμα της αξιακής κρίσης του θεσμού είναι η επικράτηση της αμιγούς ανταποδοτικής (αναλογιστικής) ισότητας.

- Ισότητα φύλων

Η ισότητα φύλων δεν είναι η ανταμοιβή της υπάρχουσας ανισότητας. Είναι μια διηνεκής προσπάθεια ίσων κοινωνικών ρόλων και ίσων ευκαιριών. Ό,τι συντηρεί την ανισότητα, ακόμη κι αν είναι ευνοϊκό για τις γυναίκες, θα πρέπει να καταργηθεί. Οι θετικές δράσεις υπέρ των γυναικών νοούνται προς την κατεύθυνση βελτίωσης της ικανότητας των γυναικών να ανταγωνίζονται τους άνδρες στην αγορά εργασίας και να ακολουθούν σταδιοδρομία υπό συνθήκες ισότητας με αυτούς.